Otyłość i nadwaga u dzieci i młodzieży: Wpływ braku aktywności, zwolnień z WF i diety fastfood na zdrowie

Otyłość to rosnący problem zdrowotny, dotykający ludzi na całym świecie, w tym również w Polsce. Globalne dane wskazują, że około 10% dzieci i młodzieży na świecie boryka się z nadwagą. Szczególnie w Europie sytuacja jest alarmująca, gdzie wśród dzieci w wieku od 6 do 9 lat otyłość występuje u około jednej trzeciej chłopców i jednej piątej dziewczynek. Prognozy są niepokojące, ponieważ szacuje się, że do roku 2025 liczba dzieci i młodzieży z nadmierną masą ciała może wzrosnąć do 268 milionów na całym świecie. Z tego 177 milionów może mieć nadwagę, a 91 milionów może cierpieć na otyłość. Badania z 2018 roku wskazują, że w Polsce nadwaga i otyłość to problem dotykający około 10% dzieci w wieku do 3 lat, 30% dzieci w wieku szkolnym i niemal 22% nastolatków do 15 roku życia. Dane od Ministra Zdrowia potwierdzają, że polskie dzieci należą do grupy, która w ostatnich latach przybiera na wadze najszybciej w Europie. To zjawisko znacznie się nasiliło od lat 70. XX wieku, kiedy to problem nadwagi dotyczył mniej niż 10% uczniów. Obecnie, ponad 22% polskich uczniów zmaga się z nadmierną masą ciała (Magdalena Gierlak, 2022 | ).

 

Nadwaga i otyłość w dzieciństwie znacząco zwiększają ryzyko, że te same problemy z wagą będą kontynuowane w dorosłości. Młody wiek to krytyczny moment, w którym ukształtowane zostają nawyki żywieniowe i aktywności fizycznej, które mogą trwać przez całe życie. Jeśli dziecko zmaga się z nadmierną wagą, istnieje większe prawdopodobieństwo, że ta tendencja utrzyma się, gdy dorośnie, co może prowadzić do długotrwałych problemów zdrowotnych związanych z otyłością.

Następstwa nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży

Nadwaga i otyłość wiążą się z licznymi poważnymi konsekwencjami klinicznymi. Wśród nich są problemy psychologiczne,takie jak depresja, izolacja społeczna i niska samoocena. Do schorzeń sercowo-naczyniowych zalicza się nadciśnienie tętnicze, chorobę niedokrwienną serca, miażdżycę, udar mózgu czy niewydolność krążenia. Otyłość może również prowadzić do zaburzeń metabolicznych, takich jak cukrzyca typu II, zespół metaboliczny i dyslipidemia. Choroby układu pokarmowego to między innymi niealkoholowe stłuszczenie wątroby, kamica żółciowa czy refluks żołądkowo-przełykowy. Co więcej, otyłość jest związana z wyższym ryzykiem niektórych nowotworów złośliwych, w tym raka piersi po menopauzie, tarczycy, macicy, przełyku, pęcherzyka żółciowego, trzustki, jelita grubego, nerek i prostaty. Inne powiązane problemy to zaburzenia układu kostno-stawowego, problemy ze snem, bezdech senny, bezpłodność, nieregularne miesiączkowanie oraz zaburzenia erekcji. (Zbigniew Kułaga, 2015)

Co może powodować otyłość i nadwagę u dzieci i młodzieży?

Wpływ fastfoodów, słodyczy i niezdrowych przekąsek na nadwagę i otyłość dzieci i młodzieży.

Badanie (Mendyk, 2017) dotyczące nawyków żywieniowych pokazało, że niemal jedna trzecia dzieci i młodzieży do 18 roku życia (32,5%) nie spożywała świeżych warzyw i owoców lub jadła tylko jedną porcję dziennie. Niemal połowa uczniów (47,2%) spożywała od dwóch do pięciu porcji tych produktów każdego. Większość dzieci i młodzieży (82,5%) piła mniej niż pięć szklanek wody dziennie, a tylko niewielki odsetek (15,8%) pił zalecane 6-8 szklanek. Fast food był regularną częścią diety dla 33,6% uczniów, spożywając go raz w tygodniu lub częściej, tylko 5,3% uczniów w ogóle nie jadło posiłków typu fast food. Słodycze były spożywane pięć razy w tygodniu przez 49,1% badanych, a codziennie przez 29,8%. Słone przekąski spożywało regularnie 38% badanych. Gazowane napoje słodzone były częścią diety 29,8% dzieci i młodzieży pięć razy w tygodniu. Kawa była pita codziennie przez 37,7% badanych, napoje energetyczne przez 9,6%, a papierosy paliło 8% ankietowanych.

Badanie (Kowalska, 2006) wykazało, że większość, czyli około 82%, ankietowanych przyznała się do jedzenia słodyczy przynajmniej kilka razy w tygodniu, a ponad 30% spożywało je codziennie. Uczniowie z podregionu wrocławskiego sięgali po słodycze częściej, gdzie około 33% badanych miało taki nawyk. Gimnazjaliści częściej jedli słodycze każdego dnia niż uczniowie szkół podstawowych, co może wynikać z większej niezależności finansowej i mniejszego nadzoru rodzicielskiego. Co do fast foodów, około 20% uczniów szkół podstawowych jadło je kilka razy w tygodniu, a 3% spożywało je codziennie.

Co może powodować częste spożycie fastfoodów i słodyczy:

1. Wysoka zawartość kalorii: Fast foody często mają dużo kalorii w stosunku do swojej objętości, co oznacza, że łatwo jest zjeść więcej kalorii niż jest potrzebne, co może prowadzić do przybierania na wadze.
2. Nadmiar tłuszczów nasyconych i trans: Tego rodzaju tłuszcze, często spotykane w fast foodach, są związane z podwyższonym ryzykiem chorób serca. Tłuszcze trans są szczególnie szkodliwe i mogą zwiększać poziom "złego" cholesterolu LDL przy jednoczesnym obniżaniu "dobrego" cholesterolu HDL.
3. Wysoki poziom soli: Sól jest powszechnie używana w fast foodach do poprawy smaku. Nadmierna konsumpcja soli może przyczynić się do rozwoju wysokiego ciśnienia krwi i innych problemów zdrowotnych.
4. Zawartość cukrów prostych: Napoje gazowane, desery i inne słodkie produkt zawierają dużo cukrów prostych, które mogą przyczynić się do rozwoju otyłości, cukrzycy typu 2 oraz próchnicy zębów.
5. Niska zawartość składników odżywczych: Fastfoody często mają niską zawartość witamin, minerałów i błonnika, które są niezbędne dla zdrowia i prawidłowego funkcjonowania organizmu.
6. Dodatki chemiczne: Konserwanty, sztuczne barwniki i wzmacniacze smaku mogą mieć negatywny wpływ na zdrowie, zwłaszcza przy częstym spożywaniu.
7. Duże porcje i intensywny marketing fastfoodów zachęcają do przejadania się, co często prowadzi do konsumpcji pożywienia nawet po utracie poczucia głodu. Dodatkowo szybkość spożywania posiłków w dzisiejszym zabieganym świecie przyczynia się do ignorowania sygnałów sytości wysyłanych przez organizm. To z kolei może skutkować jedzeniem większych ilości jedzenia niż faktycznie potrzebujemy, zwiększając ryzyko nadmiernego przyjmowania kalorii i potencjalnych problemów zdrowotnych

Wpływ zwolnień z wf i ogólny brak aktywności fizycznej

Badania HBSC (Health Behaviour in School-aged Children) przeprowadzone pod egidą WHO w 2010 roku wykazały, że zalecany poziom aktywności fizycznej osiągało jedynie 27,3% dzieci w wieku 11-12 lat, 17,8% w wieku 13-14 lat, 16,2% w wieku 15-16 lat i 10,3% w wieku 17-18 lat.

W 2018 roku liczba dzieci podejmujących godzinną zaplanowaną aktywność fizyczną zgodnie z zaleceniami WHO spadła do 22,9% wśród 11-latków, 15,5% wśród 13-latków i zaledwie 13,3% wśród 15-latków. Różnice między dziewczętami a chłopcami są znaczące, przykładowo wśród 15-latków tylko 8,5% dziewcząt aktywnie się rusza w porównaniu do 18,4% chłopców

Widoczny jest również zauważalny spadek aktywności fizycznej wśród dzieci na przestrzeni ostatnich 30 lat, z wyraźnym regresem sprawności fizycznej. W popularnym zwisie na drążku na ugiętych ramionach, gdzie wyniki spadły o 2/3 z 24 sekund do 8 sekund oraz w skoku w dal, gdzie wyniki są średnio o 10 cm krótsze niż ich rówieśnicy z roku 1979.  (Hanna Nałęcz, 2021)

Przegląd Badań wykonany przez  (Hanna Nałęcz, 2021) wykazał, że:

Dzieci w wieku szkolnym (6-12 lat): Około 70% dzieci w wieku 6-7 lat osiąga zalecany poziom aktywności fizycznej, jednakże dane wskazują na wyraźny spadek aktywności z wiekiem. Szkoły podstawowe mają obowiązek oferować odpowiednią liczbę godzin wychowania fizycznego, ale raporty wskazują na niewystarczającą realizację tych wymagań.

Młodzież (13-18 lat): Tylko 17,8% 13-14-latków i 16,2% 15-16-latków osiąga zalecany poziom aktywności fizycznej. W grupie 17-18-latków jest to już tylko 10,3%. Zwiększa się liczba zwolnień z zajęć wychowania fizycznego w szkołach.

Młodzież w szkołach średnich i ponadgimnazjalnych: Nie przedstawiono szczegółowych danych liczbowych dotyczących tej grupy wiekowej w kontekście aktywności fizycznej, ale zauważono, że niemal 38% uczniów nie uczestniczy w zajęciach wychowania fizycznego, a szkoły rzadko podejmują działania zapobiegające temu zjawisku.

Badanie przeprowadzone na grupie uczniów w wieku od 10 do 17 lat ujawniło niepokojące tendencje w zakresie udziału w zajęciach wychowania fizycznego. W roku szkolnym 2012/13 tylko 74% uczniów brało udział we wszystkich lub większości lekcjach WF, przy czym chłopcy uczestniczyli częściej niż dziewczęta, a zainteresowanie lekcjami spadało w miarę postępu w edukacji. Ponadto 11% uczniów uczestniczyło tylko w połowie lub nawet mniejszej liczbie lekcji, a 3,5% w ogóle nie brało w nich udziału. Aż 33% uczniów otrzymało zwolnienie lekarskie, zazwyczaj na okres krótszy niż miesiąc, ale 5% miało zwolnienia trwające cztery miesiące lub dłużej, głównie z powodu urazów. Większość rodziców (70%) występowała o zwolnienie dla swoich dzieci przynajmniej raz, a 22% czyniło to sześć razy lub częściej. Sami uczniowie decydowali o zwolnieniu się z zajęć co najmniej raz w 43% przypadków, a 10% uczniów robiło to sześć razy lub częściej. (A., 2015;)

Liczba Europejczyków, którzy w ogóle nie angażują się w żadne aktywności sportowe, ani na poziomie rekreacyjnym ani zawodowym, wzrosła w ciągu ostatnich lat. W 2009 roku nieco ponad jedna trzecia mieszkańców Europy (39%) nie uprawiała sportu. Ta liczba wzrosła do 42% w 2013 roku i dalej do 46% w 2017 roku. Ten trend wzrostowy idzie w parze ze zwiększającą się ilością czasu spędzanego w sposób siedzący, co wskazuje na rosnące przywiązanie do mniej aktywnego trybu życia wśród Europejczyków. (Żurek, 2019)

Wpływ Reklam na wybory dietetyczne dzieci i młodzieży

Reklamy żywności mogą wpływać negatywnie na wybory żywieniowe, kształtując preferencje i nawyki pokarmowe. Często dzieje się tak, że ludzie, zwłaszcza młodzi, przyjmują treści reklamowych bez zastanowienia. Obecnie dzieci poświęcają około 4-5 godzin dziennie na korzystanie z mediów, co stanowi ich główną aktywność w ciągu dnia, zaraz po śnie. Nawet małe dzieci przedszkolne spędzają więcej czasu przed ekranem niż na zabawie na świeżym powietrzu (Decyk-Chęcel, 2017,)

Reklamy często przedstawiają niezdrowe produkty jako atrakcyjne i smaczne, co może skłonić dzieci do wybierania tych produktów zamiast zdrowszych opcji. Dzieci są szczególnie podatne na przekazy marketingowe i mogą nie rozumieć komercyjnych intencji reklam. Skutkiem tego może być niewłaściwa ocena wartości żywieniowych reklamowanej żywności Ciągła ekspozycja na reklamy określonych produktów może ograniczać zainteresowanie dzieci różnorodnością żywieniową i próbowaniem nowych, zdrowych pokarmów.

Czynniki socjoekonomiczne

W Polsce do czynników zwiększających ryzyko nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży należą wyższe dochody na członka rodziny oraz fakt bycia jedynakiem lub posiadania mniejszej liczby rodzeństwa. (Zbigniew Kułaga, 2015) W badaniach wykazano, że wyższe dochody przekładają się na niższe spożycie warzyw i owoców oraz wyższą podaż fastfoodów. Można to tłumaczyć faktem, iż bogatsi rodzice często są zapracowani, nie mają czasu na wspólne posiłki i dają dzieciom kieszonkowe na obiady. A zdecydowanie częstszym wyborem dzieci i młodzieży będzie fastfood, a nie zdrowy posiłek w fit restauracji.

Ruch bodypositive

Ruch body positive często skupia się głównie na problemach osób z nadwagą, pomijając inne problemy związane z wyglądem, jak blizny, niepełnosprawność czy zmiany skórne. Ruch body positive może nieświadomie promować niezdrowe nawyki, ponieważ promuje akceptację ciała bez uwzględnienia potencjalnych problemów zdrowotnych związanych z nadwagą lub otyłością. Ponadto Ruch body positive bywa krytykowany za to, że został przejęty przez firmy i marki, które wykorzystują go w celach marketingowych, często bez prawdziwego zaangażowania w ideę akceptacji ciała.

Jak radzić sobie z otyłością i nadwagą u dzieci i młodzieży?

Rodzinne posiłki:

Berge i współpracownicy, korzystając z danych z projektu EAT-III (Project Eating and Activity in Teens and Young Adults), przeprowadzili badanie, które sprawdzało, jak wspólne spożywanie posiłków z rodziną przez nastolatków wpływa na ryzyko wystąpienia otyłości w przyszłości. Testowano uczestników dwukrotnie – najpierw w okresie szkolnym, a następnie po 10 latach, kiedy to byli już młodymi dorosłymi. Niezależnie od tego, jak często respondenci jedli posiłki z rodziną (1-2, 3-4, czy ≥5 razy w tygodniu), wyniki wskazywały na obniżenie ryzyka nadwagi lub otyłości po dekadzie. Te odkrycia sugerują, że rodzinnie spożywane posiłki mogą mieć pozytywny wpływ na przyszłe nawyki żywieniowe i zachowania, które przyczyniają się do zmniejszenia ryzyka otyłości (Berge J. M., 2015) (Emilia Sobolewska, 2015).

Rodzic jako wzór dietetyczny :

Rodzice, jako pierwszy autorytet dziecka mają kluczowe znaczenie w kształtowaniu nawyków żywieniowych dzieci. Ich wybory, jak zdrowe posiłki i przekąski, oraz aktywny tryb życia, mogą pozytywnie wpływać na preferencje i zachowania żywieniowe dzieci. Poprzez wspólne gotowanie i wybieranie składników rodzice mogą uczyć dzieci wartości odżywczych i zdrowego podejścia do jedzenia. Dobre przykłady i konsekwentne postawy w kwestii diety mogą uchronić dzieci przed złymi nawykami żywieniowymi i przyczynić się do ich lepszego zdrowia w przyszłości. Trudno jest wymagać od dzieci czy młodzieży prawidłowych wyborów dietetycznych, jeżeli ich rodzice na co dzień spożywają duże ilości fastfoodów, słodyczy czy wysoko słodzonych napojów gazowanych.

Dieta

Zdrowa dieta dla dzieci i młodzieży powinna zawierać duża ilość warzyw i owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe, białka pochodzące z chudego mięsa, ryb, roślin strączkowych oraz nabiału. Niezbędne są również zdrowe tłuszcze, takie jak te z oliwy z oliwek, orzechów i nasion czy tłustych ryb. Ważne jest, aby spożywać odpowiednią ilość wody oraz ograniczać słodycze, fast foody i słodzone napoje. Regularność posiłków jest kluczowa, a przekąski powinny być zdrowe i odżywcze. Dobrze zbilansowana dieta wspomaga prawidłowy rozwój, zapewnia energię i może poprawić zdolność koncentracji u dzieci i młodzieży. Należy pamiętać, że dieta redukcyjna nie może zbyt mocno ograniczać kaloryczności ze względu na rozwój młodych organizmów. Maksymalnie powinno się ograniczyć kaloryczność o 300kcal względem całkowitego zapotrzebowania kalorycznego.

Aktywność fizyczna

Aktywność fizyczna odgrywa kluczową rolę w utrzymaniu zdrowej wagi i ogólnym zdrowiu dzieci. Regularny ruch pomaga spalać kalorie, buduje silne kości i mięśnie, zwiększa wydolność sercowo-naczyniową oraz poprawia samopoczucie psychiczne, redukując stres i lęk. Aktywność fizyczna może też wspomagać koncentrację i wyniki w nauce.

Różnorodne aktywności fizyczne, które dzieci mogą cieszyć się, to:

• Gry zespołowe, jak piłka nożna, koszykówka czy siatkówka, które uczą pracy w zespole.
• Pływanie, które jest doskonałe dla rozwoju koordynacji i siły bez obciążania stawów.
• Jazda na rowerze lub rolkach, która łączy przyjemność z przygodą i jest świetnym treningiem wydolnościowym.
• Lekkoatletyka, w tym biegi, skoki i rzuty, rozwijająca szybkość, zwinność i siłę.
• Taniec, który jest formą ekspresji i poprawia elastyczność oraz rytm.
• Sztuki walki, które zwiększają dyscyplinę, szacunek i samoobronę.

Zachęcanie dzieci do regularnej aktywności fizycznej i udziału w różnorodnych formach ruchu jest kluczem do zdrowego stylu życia.

Farmakoterapia

Według specjalistów z European Society of Endocrinology i Pediatric Endocrine Society, leczenie otyłości przy użyciu farmakoterapii powinno być brane pod uwagę tylko wtedy, gdy próby zmiany stylu życia nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Zalecają oni, by nie stosować leczenia farmakologicznego u dzieci i nastolatków poniżej 16 roku życia, chyba że w ramach prowadzonych badań klinicznych. (Styne DM, 2017)

Chirurgiczne leczenie otyłości

Powinna to być "ostateczna ostateczność" i operacja powinna być przeprowadzona tylko jako ratowanie życia. Zresztą potwierdzają to surowe wytyczne, jakie należy spełnić, aby zakwalifikować się do takiej operacji.

Osoby niepełnoletnie, które nie ukończyły 18. roku życia, mogą zostać zakwalifikowane do operacji bariatrycznej tylko w specjalistycznych ośrodkach i muszą spełniać określone warunki. Do takich kryteriów należy między innymi bardzo wysoki wskaźnik masy ciała (BMI) przekraczający 40 kg/m2 lub wartości odpowiadające 99. percentylowi dla danej grupy wiekowej, przy czym pacjent musi również cierpieć na przynajmniej jedno schorzenie wywołane przez otyłość. W przypadku osób z BMI pomiędzy 35 a 39,9 kg/m2 kwalifikacja jest możliwa, jeśli towarzyszy im poważna choroba metaboliczna, tak jak cukrzyca typu 2, która przyczynia się do nadwagi. Kandydaci na operację muszą również wykazywać odpowiedni poziom dojrzałości kostno-szkieletowej, co zwykle osiągane jest około 14. roku życia u dziewczynek i 15. roku życia u chłopców, oraz dojrzałość płciową według 4. lub 5. stadium w skali Tannera. Ponadto wymagane jest zrozumienie przez pacjenta natury zabiegu i konsekwencji życiowych z nim związanych oraz niepowodzenie co najmniej półrocznej próby leczenia nieoperacyjnego w specjalistycznym ośrodku. (Michał Skrzypek, 2021)

Podsumowanie:

W obliczu narastającego problemu otyłości wśród młodych Polaków, który wynika zarówno z diety bogatej w fast foody i słodycze, jak i z niedostatecznej aktywności fizycznej, niezbędne staje się podjęcie kompleksowych działań profilaktycznych i interwencyjnych. Wspólne posiłki rodzinne, zdrowa dieta, oraz edukacja w zakresie zdrowego żywienia i aktywności fizycznej mogą znacząco przyczynić się do kształtowania zdrowych nawyków żywieniowych wśród dzieci i młodzieży. Farmakoterapia i chirurgiczne leczenie otyłości to rozwiązania, które powinny być rozważane jedynie po wyczerpaniu możliwości modyfikacji stylu życia, szczególnie w świetle zaleceń międzynarodowych towarzystw endokrynologicznych i diabetologicznych. Należy pamiętać, że interwencje te są ostatecznością, a kluczowe jest zapobieganie i wczesne działania edukacyjne. Wzrost świadomości społeczeństwa na temat konsekwencji otyłości i nadwagi, w połączeniu z polityką publiczną wspierającą zdrowe wybory żywieniowe i promującą aktywność fizyczną, może zmienić obecne tendencje i prowadzić do poprawy stanu zdrowia młodych pokoleń w Polsce.

Bibliografia

1. A., W. B. (2015;). Uczestnictwo uczniów w lekcjach wychowania fizycznego w szkołach w Polsce. Hygeia Public Health , strony 183–190.
2. Berge J. M., W. M.-S. (2015). The protective role of family meals for youth obesity: 10-year longitudinal associations. Journal of Pediatrics, strony 296-301.
3. Decyk-Chęcel, A. (2017,). Zwyczaje żywieniowe dzieci i młodzieży. Probl Hig Epidemiol (98), strony 103-109.
4. Emilia Sobolewska, M. R. (2015). Wpływ czynników środowiskowych na rozwój otyłości u dzieci i młodzieży. Medyczne aspekty, strony 103-114.
5. Hanna Nałęcz, J. M. (2021). Aktywność fizyczna dzieci i młodzieży Raport Komitetu Zdrowia Publicznego. Warszawa: Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego.
6. Kowalska, A. (2006). Rola słodyczy oraz dań typu "fast food" w żywieniu dzieci i młodzieży szkolnej (na podstawie badań ankietowych uczniów z wrocławia i podregionu wrocławskiego). Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, VIII, strony 62-65.
7. Magdalena Gierlak, S. J. (2022 | ). Dostęp do profilaktyki i leczenia otyłości dzieci i młodzieży - narastający problem, nieskuteczne działania. Kontrola Państwowa, 67(3), strony 90-105.
8. Mendyk, K. (2017). Zachowania prozdrowotne w zakresie odżywiania iaktywności fizycznej u dzieci imłodzieży szkolnej w wieku do 18. roku życia. Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne(26), strony 13–17.
9. Michał Skrzypek, R. M. (2021). Postępowanie żywieniowe w leczeniu. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu ,, 27(1), strony 3–22.
10. Styne DM, A. S. (2017). Treatment, and Prevention: An Endocrine Society Clinical Practice Guideline. J Clin Endocrinol Metab., strony 709–757.
11. Zbigniew Kułaga, A. G. (2015, 12(3)). Profilaktyka otyłości od poczęcia. Standardy Medyczne/Pediatria, strony 341-359.
12. Żurek, d. h. (2019). Aktywność fizyczna dzieci i młodzieży międzynarodowy projekt KidMove. HEJNAŁ OŚWIATOWY, 11(187), strony 31-33.